امام صادق، منادی وحدت اسلامی
تهران- ایرنا- صحبت از همزیستی یا «دوزیستی مذهبی» یا به تعبیری دیگر «تقریب مذاهب اسلامی»، بدون پرداختن به سلوک و سیره دینی و سیاسی امام جعفر صادق (ع)، بحثی ابتر و ناقص خواهد بود. چرا که آن امام هُمام به راستی و درستی از منادیان تقریب مذاهب اسلامی در عصر و زمانه خویش بوده است.
روزنامه اطلاعات در یادداشتی به قلم رضا اسماعیلی آورده است:
رشته ی وحدت چو قوم از دست داد
صد گره بر روی کار ما فتاد
ما پریشان در جهان چون اختریم
همدم و بیگانه از یکدیگریم
باز این اوراق را شیرازه کن
باز آئین محبت تازه کن
(علامه اقبال لاهوری)
قدرت های استعماری برای تداوم سلطه گری خویش و رونق بازار جهل و خرافه، با سیاست مُزورانه «تفرقه بیانداز و حکومت کن» آنقدر ما را به بازی «شیعه و سنی» سرگرم کرده اند که گاهی یادمان می رود ما قبل از آن که شیعه یا سنی باشیم، یک انسان مسلمانیم با یک خدا، یک قبله، یک پیامبر و یک کتاب، و به راستی از این حقیقت روشن غافلیم که «مسلمان بودن» برتر از شیعه یا سنی بودن است. غافلیم از این که بر اساس سنت نبوی و آموزه های اصیل دینی، اصل بر مسلمانی است و شیعه یا سنی بودن حاشیه ای است بر یک حقیقت واحد. و فرقه سازان و فرقه بازان فرصت طلب چه هوشمندانه از غفلت تاریخی ما برای پیشبرد مقاصد استعماری خویش بهره برده اند! و بی هیچ تردیدی تا زمانی که باطل در باطل خویش متحد و ما در «حق» خویش متفرقیم، بُرد با آنان است و بازنده ی همیشه ی این بازی ما!
مُسلم نسبیم و بی خدا افتادیم
چون موج پراکنده، ز پا افتادیم
در باطل خویش، بی خدایان جمعند
حقیم، ولی ز هم جدا افتادیم!
علامه اقبال لاهوری نیز به عنوان مُصلحی روشن اندیش و دین آشنا که در زمان حیات خویش همواره به دنبال به اهتزاز در آوردن پرچم «وحدت» در جهان اسلام بود، در مقاله ای با کالبدشکافی «درد فرقه پرستی» با خون دل و چشمی پر آب می‌نویسد: «هر روز فرقه ی جدیدی به وجود می‌آید که خود را وارث بهشت دانسته و سایر بنی نوع انسان را هیزم جهنّم قرار می‌دهد. الغرض، این فرقه پرستی‌ها، جمعیت خیر الامم را طوری پراکنده کرده است که هیچ صورتی از اتحاد و یگانگی به چشم نمی‌خورد.»
(هنر و مردم، شماره 2، صفحه 64 ، به نقل از مقامات پاکستان)
برای بر هم زدن این بازی ناعادلانه و خنثی کردن این توطئه خطرناک، باید به اسلام ناب محمدی(ص) برگردیم، از پیله فرقه بازی بیرون بیاییم و پیش و بیش از تعلقات و تعصبات فرقه ای به «مسلمان زیستی» بیاندیشیم. به همزیستی یا «دو زیستی» مذهبی که بیت الغزل «وحدت اسلامی» است.
نه، اشتباه نکنید، منظور از «دوزیستی مذهبی» همانند سازی اعتقادی و به یک گونه فکر کردن پیروان دو مذهب «تشیع و تسنن» نیست. هدف از دوزیستی مذهبی، به حاشیه راندن اختلافات و برجسته کردن اشتراکات مذهبی برای تقویت و تحکیم پایه های «وحدت اسلامی» و مقابله با موج «اسلام ستیزی» و «اسلام هراسی» است که امری ممکن و شدنی است. دوزیستی مذهبی یعنی فاصله گرفتن از حاشیه ها و پرداختن به متن و بطن مسلمانی. دوزیستی مذهبی یعنی این که سکه اسلام دو رو دارد: «شیعه و سنی»، و رسالت ما به عنوان شاعر آیینی احترام به این دو اقلیمی و دوگانگی مذهبی است. دوزیستی مذهبی یعنی به رسمیت شناختن همدیگر و تلاش برای همدلی، همزبانی و هم صدایی بیش تر. دوزیستی مذهبی یعنی این که «من حقِ مطلق نیستم» و بخشی از حقیقت آنجاست که تو ایستاده ای. دوزیستی مذهبی یعنی قبول تفاوت ها، تقویت شباهت ها و نادیده گرفتن و تجاهل در پاره ای از امور مذهبی که تعصب و پافشاری روی آنها موجب برافروخته شدن آتش فتنه و انتشار بذر کینه در جامعه می شود. چنان که امام جعفر صادق(ع) در حدیثی می فرماید: «مصلحت زندگى و معاشرت اجتماعى، به پیمانهاى پُر می‌ماند که دو سوم آن هوش و زیرکى، و یک سومش نادیده گرفتن و تجاهل است». دوزیستی مذهبی یعنی این که: «ما برای وصل کردن آمدیم». دوزیستی مذهبی یعنی پاره کردن حجاب «جزم اندیشی» و شنیدن صدای دیگران. دوزیستی مذهبی یعنی هم چنان که دوست داریم دیگران به دینداری ما احترام بگذارند، ما نیز به دینداری دیگران احترام بگذاریم و خود را معیار حق و باطل نپنداریم و به این گزاره نیز بیاندیشیم که شاید قطعاتی از پازل حقیقت نزد دیگران باشد. بر فرض اگر هم بین پیروان دو مذهب اختلافی در میان است، شایسته تر آنست که این شبهات و اختلافات اعتقادی پیش از آن که مایه بغض و دشمنی و ریشه کنی نخل تناور وحدت اسلامی گردد، در محیطی علمی و آرام و به دور از های و هیاهو، توسط عالمان روشن اندیش دو مذهب مورد کالبدشکافی و بررسی عالمانه و حل و فصل قرار گیرد.
همزیستی یا دوزیستی مذهبی با این تعریفی که ارائه شد، راهبردی مشروع و عقلانی برای فرونشاندن آتش جنگ های مذهبی، پایان دادن به اختلافات، همزیستی مسالمت آمیز فرقه های مذهبی و مقابله با فتنه انگیزی دشمنان قسم خورده اسلام است. دشمنانی که منافع آنان در این است که شیعه و سنی مانند دو دشمن خونی چشم در چشم هم بدوزند و به جای نشانه گرفتن سینه نفاق، سینه همدیگر را نشانه بروند! دشمنانی که با گل آلود کردن آب «وحدت» و به پا کردن جنگ های مذهبی، ماهی مُراد می گیرند و این داستانی است پر آب چشم!
امتی بودی، امم گردیده ئی
بزم خود را خود ز هم پاشیده ئی
(علامه اقبال لاهوری)
امام صادق(ع) پرچمدار «وحدت اسلامی»
صحبت از «همزیستی مذهبی» یا به تعبیری دیگر «تقریب مذاهب اسلامی» بدون پرداختن به سلوک و سیره دینی و سیاسی امام جعفر صادق(ع) بحثی ابتر و ناقص خواهد بود. چرا که آن امام هُمام به راستی و درستی از منادیان تقریب مذاهب اسلامی در عصر و زمانه خویش بوده است. در عصر امام صادق(ع) با رشد قارچ گونه فرق و مذاهبی چون معتزله، جبریه، مرجئه، غلات، زیدیه، زنادقه، مجسمه، تناسخیه، متصوفه، و... توجه به «وحدت اسلامی» ضرورتی حیاتی و مضاعف پیدا کرد. برای تحقق این مهم و به منظور تحکیم پایه های وحدت اسلامی، امام صادق(ع) با روشنگری، نقد عالمانه، و به تعبیر مقام معظم رهبری برپایی کرسی های آزاداندیشی - ضمن تاکید بر «دوزیستی مذهبی» - در راستای رمزگشایی و رونمایی از سیمای اسلام ناب محمدی(ص) گام برداشت.
روش و منش امام صادق(ع) در برخورد با فرق مذهبی، روش وحیانی و قرآنی و با استناد به آیه 32 سوره «روم» بود. خداوند در این آیه با پرهیز از تفرقه و توصیه به وحدت خطاب به مومنان می فرماید: «مِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُون: از کسانی نباشید که در دین خود اختلاف کردند و فرقه فرقه شدند و هر فرقه‌ای به آنچه نزد آنان است، شادمانند».
موضع امام در برابر نقدها و شبهاتی که از سوی رهبران فرقه های مختلف بر دین وارد می شد، هرگز تکفیر و تهدید و دعوت به سکوت نبود، سیره و سنت آن حضرت استقبال از مباحث علمی و دینی و پاسخگویی مستدل و عالمانه به سوالات و شبهات با رویی گشاده و سعه صدری بی نظیر بود. آن امام همام برای نزدیکی قلوب و تحکیم و تقویت وحدت اسلامی در بین فرق گوناگون اسلامی از روش های عالمانه ای استفاده می کرد که از جمله مهم ترین آنها می توان به شیوه های زیر اشاره کرد: پرهیز از مجادلات و منازعات سیاسی، تعامل سازنده با رهبران مذاهب مختلف، روشنگری عالمانه برای مقابله با بدعت‌ها، خرافات و انحرافات، و احترام و تکریم پیروان مذاهب دیگر در چهارچوب آموزه های اصیل اسلامی.
با پیروی از سیره عملی امام صادق(ع)، ما باید آستانه نقدپذیری خودمان را بالا ببریم و از بزرگان دین شیوه گفت و گوی علمی و تحمل نظر مخالف را بیاموزیم. باید در برابر کسانی که با نظر و دیدگاه ما مخالفند، سعه صدر داشته باشیم، و به جای برافروختن، تهمت زدن و بیانیه های آتشین صادر کردن، در فضایی آرام به مباحثه و مفاهمه بنشینیم. چرا که بر اساس آموزه های قرآنی و سنت و سیره نبوی اگر اختلاف نظر به مجرای صحیح - تعامل و گفت و گوی سازنده علمی - هدایت شود، نه تنها امری ناپسند و مذموم نیست، بلکه باعث هم افزایی، رشد و بلوغ فکری جامعه نیز خواهد شد. چنان که مولی الموحدین، حضرت علی(ع) در نهج البلاغه راه حل اختلافات دینی را پیروی از سنت نبوی و پرهیز از خودرایی و هواپرستی می داند و می فرماید:
«فَيَا عَجَباً! وَ مَا لِيَ لَا أَعْجَبُ مِنْ خَطَإِ هَذِهِ الْفِرَقِ عَلَى اخْتِلَافِ حُجَجِهَا فِي دِينِهَا، لَا يَقْتَصُّونَ أَثَرَ نَبِيٍّ وَ لَا يَقْتَدُونَ بِعَمَلِ وَصِيٍّ وَ لَا يُؤْمِنُونَ بِغَيْبٍ وَ لَا يَعِفُّونَ عَنْ عَيْبٍ، يَعْمَلُونَ فِي الشُّبُهَاتِ وَ يَسِيرُونَ فِي الشَّهَوَاتِ، الْمَعْرُوفُ فِيهِمْ مَا عَرَفُوا وَ الْمُنْكَرُ عِنْدَهُمْ مَا أَنْكَرُوا، مَفْزَعُهُمْ فِي الْمُعْضِلَاتِ إِلَى أَنْفُسِهِمْ وَ تَعْوِيلُهُمْ فِي الْمُهِمَّاتِ عَلَى آرَائِهِمْ، كَأَنَّ كُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ قَدْ أَخَذَ مِنْهَا فِيمَا يَرَى بِعُرًى ثِقَاتٍ وَ أَسْبَابٍ مُحْكَمَاتٍ.»
ترجمه: «در شگفتم، و چرا در شگفت نباشم از خطاهاى اين فرقه هاى گوناگون كه هر يك را هم در دين خود حجّت و دليلى ديگر است. از هيچ پيامبرى پيروى نمى كنند و به هيچ وصى پيامبرى اقتدا نمى نمايند و به غيب ايمان ندارند و از عيب نمى پرهيزند. اعمالشان شبهت آميز است و در طريق اميال و هواهاى نفسانى خود گام مى زنند. هر چه را كه خود پسندند نيكش دارند و هر چه را كه ناخوش دارند منكر شمارند. در مشكلات به افكار و انديشه هاى خود پناه مى برند و در مبهمات به آراى خود تكيه دارند. هر يك از آنها گويى كه خود پيشواى خود است و چنان پندارد كه خود محكم ترين دستگيره ها و استوارترين وسيله هاست/ نهج البلاغه ، خطبه 87.»
شاعران آیینی باید مُنادی «وحدت» باشند
جان کلام آن که «وحدت» ضرورت هنوز و همیشه جهان اسلام است. با توجه به این مهم، همچنان که اشاره شد حنجره شعر آیینی باید منادی «وحدت» باشد، نه بلندگوی اختلاف و تفرقه و حنجره‌ای برای دمیدن در تنور عصبیت‌های دینی و مذهبی. از این منظر شایسته است که شاعران آیینی نه تنها به مقدسات اهل تسنن، بلکه به مقدسات سایر ادیان الهی نیز احترام بگذارند. در دین مبین اسلام، مذاهب اسلامی و ادیان الهی هم خانواده و هم ریشه اند. رسالت شاعران آیینی نیز حرکت هوشمندانه در این مسیر برای برای رونمایی از حقیقت محمدی و خنثی کردن توطئه «اسلام ستیزی» است. با عنایت به توصیه ها و دغدغه های عالمان روشن اندیش جهان اسلام، باید «درد دینی» را با «درک دینی» بیامیزیم، فرصت ها را دریابیم و با «وحدت کلمه» به دنبال به اهتزاز در آوردن پرچم «لااله الاالله» و احیای کلمه «توحید» باشیم. امروز روز قهر و تقابل و جدایی نیست، روز آشتی و تعامل و هم افزایی است – اینچنین باد.
اطلاعات، پنج شنبه 6 تیر 1398 ، شماره 27315 ، صفحه 6(ویژه نامه)
https://www.ettelaat.com/ethomeedition/todaypdf/p6.pdf?p=0.7528758827947393
خبرگزاری جمهوری اسلامی، پنج شنبه 6 تیر 1398
https://www.irna.ir/news/83371999/
